Jak nastroić flet

Strojenie fletu poprzecznego wykonujemy poprzez wysuwanie główki fletowej z korpusu, wtedy obniżamy wysokość dźwięku lub wsuwając do środka korpusu, wtedy skracamy czynną długość fletu, czyli podwyższamy wysokość dźwięku. Podobnie gdy otwieramy klapy, skracamy czynną długość i podwyższamy wtedy wysokość dźwięku.

Zanim przystąpimy do strojenia, powinniśmy mieć pewność, że flet jest dobrze wyregulowany, tzn. powinien mieć szczelne poduszki, wyregulowane wysokości klap oraz prawidłowo ustawiony korek w główce.

Strojenie wykonujemy albo za pomocą elektronicznego tunera ( patrz rys. powyżej ) albo za pomocą słuchu porównując wysokość dźwięku, np. dźwięku A1 do takiego samego dźwięku zagranego np. na pianinie ( jeśli takowe posiadamy lub mamy w pobliżu ). Osobiście zawsze zalecam aby jeśli to możliwe stroić na słuch w odniesieniu do innego instrumentu.

Dlaczego strojenie na słuch jest lepsze od strojenia elektronicznego ?

Jest lepsze ponieważ jest bardziej dokładne, uwzględnia wszystkie słyszalne częstotliwości składowe czyli alikwoty (widoczne na zdjęciu powyżej, to są te piki na wykresie) oraz uczy tej unikalnej :) zdolności rozróżniania wysokości względnej dźwięków, która jest potrzebna np. na scenie, podczas strojenia fletu przed występem. Żaden artysta przecież nie wyjmuje w tym momencie tunera elektronicznego. Zresztą wysokość nastrojenia fortepianu na scenie może być różna, np. A1 (am. A4) = 439 Hz, 440 Hz albo orkiestrowe 442 Hz. Jeżeli masz dostęp jednocześnie do kilku tunerów elektronicznych, możesz sprawdzić jak różne wyniki będą pokazywać podczas strojenia. Możesz być zdziwiony rozbieżnością wyników. Jest to związane z tym, że urządzenia elektroniczne, w szczególności te proste, stroją tylko do jednej składowej dźwięku. Dźwięk zaś, jak już wspomniałem powyżej, nie jest monotoniczny (nie zawiera w sobie tylko jednej częstotliwości) ale jest sumą wielu składowych o różnych częstotliwościach. Dodatkowo, jak na złość, te składowe nie posiadają idealnych częstotliwości, które wynikały by z przyjętego modelu teoretycznego, co związane jest z tzw. zjawiskiem nieharmoniczności. Np. pierwsza składowa harmoniczna od tonu podstawowego dla A1 = 440 Hz wg teorii powinna wynosić dokładnie dwa razy tyle czyli 880 Hz. Jednakże w rzeczywistości jest przesunięta o pewną wartość wynikającą ze współczynnika nieharmoniczności. Te drobne niuanse nie są wychwytywane przez proste urządzenia elektroniczne. Dlatego najlepszą metodą jest strojenie na słuch, w której można powiedzieć, w sposób cudowny nasz mózg przetwarza w locie całe spektrum usłyszanego dźwięku i "mówi" nam jaka wysokość strojonego tonu jest w danym momencie najbardziej odpowiednia. Jeżeli ta wartość będzie odpowiednia dla nas w trakcie strojenia na słuch, to również będzie odpowiednia dla nas jak i dla słuchającej (tym samym "aparatem słuchowym") publiczności podczas wykonywanego utworu.

W ramach ćwiczeń, można też stroić na słuch do dźwięku generowanego przez aplikacje na telefon. Ja używam programu Flute Fingerings Free Torkex Apps, który dostępny jest w Google Play. Ta aplikacja umożliwia generowanie dowolnego dźwięku w całym zakresie brzmieniowym dla fletu poprzecznego. Przy okazji mamy również diagramy chwytów podstawowych oraz chwytów alternatywnych. Dodatkowo pokazana jest notacja nutowa oraz chwyty dla tryli cało-tonowych oraz pół-tonowych.

Można też wykorzystać nagrane próbki dźwiękowe pochodzące z różnych instrumentów. Do tego celu służą liczne aplikacje na telefon (dostępne w Google Play dla urządzeń z Androidem oraz w App Store dla urządzeń Apple), które generują nagrane, przykładowe, naturalne dźwięki.

Podczas wysuwania główki należy uważać aby nie zmieniać położenia kątowego wokół osi obrotu główki. W prawidłowo ustawionej główce płaszczyzna otworu zadęciowego powinna być równoległa do płaszczyzny klap ( pomijając klapy G-offset ). Ten kąt ustawienia główki również wpływa na wysokość dźwięku. Niektóre flety posiadają specjalne nacięcia na główce i korpusie, które ułatwiają początkującym prawidłowe ustawienie główki. Poniżej mamy przykład takiego fletu.

flet Haynes-Schwelm z oznaczeniami ustawienia główki

Brak prawidłowego ustawienia kąta główki to najczęściej występujący błąd wśród uczniów podczas strojenia fletu na scenie przy fortepianie. Potem na scenie flet z nieprawidłowo ustawioną główką przysparza wiele problemów z prawidłowym wydobyciem dźwięków, zazwyczaj w górnym i dolnym rejestrze. Dlatego zaleca się aby flety uczniowskie były zaopatrzone w te powyższe nacięcia ( wykonane przez specjalistę lub samodzielnie specjalnym pisakiem ) i żeby uczeń po każdorazowym nastrojeniu zawsze skorygował te ustawienia do prawidłowej pozycji.

Podczas strojenia fletu poprzecznego istotnym czynnikiem wpływającym na wysokość dźwięku jest temperatura. Zimny flet będzie zawsze stroił niżej. Dlatego flet należy stroić gdy jest już dobrze rozgrzany. Błędem jest, szczególnie w zimne dni, podczas koncertu tuż przed występem na scenie odstawienie fletu na stojak lub krzesło a potem jego nagłe strojenie przy fortepianie. Nawet nastrojony, zimny flet, podczas gry będzie stopniowo stroił coraz wyżej, aż do momentu jego całkowitego rozgrzania. Różnica wysokości dźwięku A1 pomiędzy zimnym fletem (np. 20 st. C) a dobrze rozgrzanym fletem może wynieść nawet 50 centów, czyli ćwierć tonu. Wydaje się, że najlepszym sposobem nastrojenia przed wykonaniem utworu na scenie jest wcześniejsze jego nastrojenie przy innym dobrze nastrojonym pianinie lub fortepianie identycznie nastrojonym jak ten koncertowy, w takiej samej temperaturze otoczenia. Zaś w czasie oczekiwania przed wyjściem na scenę należy cały czas trzymać flet w rękach aby jego temperatura była jak najwyższa. Jeżeli stroimy flet na scenie tuż przed wykonaniem utworu, to lepiej jest aby flet stroił nieco niżej od fortepianu niż gdyby był troszkę wyżej nastrojony.
 Trzeba być świadomym, że w początkowej fazie gry, jego wysokość nastrojenia zawsze trochę wzrasta, aż do całkowitego rozgrzania instrumentu.

Remont fletu poprzecznego ( upgrade )

Czy możliwe jest aby zrobić coś z fletem poprzecznym aby grał lepiej ?

Na to pytanie spróbuję odpowiedzieć krótko poniżej.

Jeżeli nie zamierzasz kupować nowego fletu za kilka tysięcy dolarów :) można rozważyć drobne modyfikacje, które zmienią twój flet w zupełnie coś innego ;) być może to spowoduje, że w technice gry przejdziesz na nieco wyższy poziom  ;)

1. Podstawa ( level 1 )

a. wyczyścić wszystkie poduszki
b. wyregulować poduszki tak aby były szczelne ( poziomowanie poduszek i klap )
c. wyregulować wysokość klap śrubami regulacyjnymi ( klapy zamykające się razem )
d. wyregulować naprężenie sprężyn
e. naoliwić mechanikę, bez rozkręcania machanizmu
f. uszczelnić i wyregulować korek w główce
g. wyczyścić i wypolerować otwór zadęciowy: ścianki kominka oraz krawędzie

2. Remont generalny ( level 2 )

a. wykonać szlif kominków
b. wymienić wszystkie poduszki na nowe o jak najlepszej jakości
c. wyczyścić i naoliwić mechanikę
d. wymienić wszystkie podkładki filcowe i prawidłowo wyregulować mechanikę
e. wymienić sprężyny na nowe lepszej jakości
f. wyregulować naprężenie sprężyn
g. wymienić korek na nowy i dodać syntetyczny pierścień uszczelniający
h. wykonać regenerację główki, recutting, opisane w poście "Regeneracja główki".

Nowe poduszki

przed regeneracją

po regeneracji

podcięcie dolnej krawędzi kominka
( tone holes undercutting )

3. Wymienić główkę na nową, najlepiej profesjonalną ( level 3 )

Brannen Cooper 14K

Brannen Cooper 14K rose gold lip

Lafin 10K

Lafin 14K riser

Powell 14K riser

Sankyo 10K

Wymianę główki należy zlecić profesjonalnemu serwisowi fletowemu, ponieważ nie każda główka pasuje do danego korpusu ze względu na różne średnice główek i korpusów a także ze względu na zaprojektowaną skalę instrumentu.

Dla kogo stopa H ( B footjoint )

Stopa H ( w nomenklaturze amerykańskiej stopa B ) umożliwia wydobycie dolnego dźwięku H. Wtedy to oprócz zamkniętej klapy C# oraz C, naciskając drugą rolkę (wraz z rolką klapy C), zamykana jest ta dodatkowa klapa H.
Dodatkowo instalowany jest tzw. przycisk Gizmo, który umożliwia zamknięcie samej klapy H i ma zastosowanie podczas wydobycia dźwięku C4 (dla chwytu podstawowego). Poza tym klapa H naciskana drugą rolką jest używana w tzw. chwytach alternatywnych dla dźwięków A#3, B3, D4, F4, F#4, G4, G#4 zaś przycisk Gizmo dla dźwięków C4, C#4. Jak widać stopa H przydaje się dla niskiego H i bardzo wysokich dźwięków. Pytanie brzmi jak często grasz te dźwięki ? Jeżeli w twoim repertuarze te dźwięki nie występują, to posiadanie stopy H jest zbędnym balastem. Ta stopa jest nieco cięższa w porównaniu ze stopą C i jest dołączona w tym miejscu dźwigni jaką stanowi flet gdzie każdy dodatkowy gram oddziałuje z największą siłą.
Z technicznego punktu widzenia zastosowanie stopy H ma sens wtedy jeżeli jest ona wykonana bardzo precyzyjnie. Działanie mechanizmu stopy oraz szczelność wszystkich poduszek fletu musi być absolutnie doskonała. Trzeba sobie uświadomić, że dla dolnego H wszystkie klapy są zamknięte. Wtedy to nieszczelność poduszek uwidacznia się najbardziej i jest sumą nieszczelności wszystkich poduszek. Stopa H posiada cztery poduszki o największej średnicy. Poduszki o dużej średnicy są najtrudniejsze do wyregulowania. Dodatkowo, w przypadku stopy H jej klapy naciskane są z najmniejszą siłą. Dlatego mechanika stopy H musi działać perfekcyjnie. Sprężyny powinny być dobrych materiałów najlepiej ze złota lub stali szlachetnej. A więc stopa H ma sens w dobrze wykonanych profesjonalnych fletach i zazwyczaj jest używana przez profesjonalistów. Jak przyjrzysz się dokładniej najbardziej znanym artystom i na czym oni grają, to zobaczysz u nich zazwyczaj: flet z otwartymi klapami wraz ze stopą H. ( Emmanuel Pahud, James Galway, Jasmine Choi )

Dlaczego nie mogę wydobyć wysokich dźwięków ?

Na pewnym etapie muzycznego rozwoju dochodzimy do dźwięków 3-go rejestru a nawet do 4-go. Zazwyczaj problemy rozpoczynają się od E3, czyli dźwięku dla którego zazwyczaj dodaje się tzw. E-mechanizm, który ułatwia jego prawidłowe brzmienie. Dalej idą dźwięki F3 oraz F#3 - trudny dźwięk, G3, G#3, A3, oraz trudne A#3 i H3 oraz bardzo trudny C4. Dla tego dźwięku skonstruowano specjalny przycisk tzw. Gizmo. Ten przycisk występuje tylko w stopie typu H i powoduje zamknięcie ostatniej klapy czyli właśnie klapy H.

Jest kilka elementów, które odpowiedzialne są za prawidłowe wydobycie tych dźwięków.

1. Na pierwszym miejscu trzeba oczywiście wymienić regulację klap oraz prawidłowe poziomowanie poduszek, które wpływa na ich uszczelnienie podczas gry. Tutaj, w przypadku tych wysokich częstotliwości dźwięków, szczelność odgrywa szczególną rolę. Również lepsza jakość poduszek zawsze wpływa na na dobre uszczelnienie styku poduszka - kominek oraz na poprawę jakości dźwięków wysokiego rejestru. W przypadku fletów otworowych równie ważna jest prawidłowa technika gry, prawidłowe ustawienie ręki i skuteczne zakrywanie otworów, co jest częstym problemem u początkujących uczniów. Jeżeli włożenie zatyczek do otworów poprawia problem, oznacza to właśnie, że mamy do czynienia z nieprawidłowym ustawieniem palców na otworach podczas gry.

Flet Miyazawa - doskonałe uszczelnienie - poduszki Straubinger

2. Na drugim miejscu wymieniłbym oczywiście krawędzie otworu zadęciowego, które mogą wymagać regeneracji. Niekiedy wystarczy tylko dokładnie wyczyścić czystym spirytusem wewnętrzne powierzchnie otworu. Czasami potrzebne jest ponowne zdefiniowanie krawędzi ( recutting ) - dolnych ( undercatting ) albo górnych ( overcutting ). Dla wysokich dźwięków istotny jest prawidłowy stopień zaokrąglenia i ostrości krawędzi ( to wiedza tajemna, dla zwykłego użytkownika nie jest dostępna ). Najważniejsza jest ta krawędź na którą skierowany jest strumień powietrza. Nie może ona posiadać żadnych rys ani wgnieceń. Na poniższym zdjęciu jest to ta górna krawędź, wykonana ze złota.  Aby uwydatnić wysokie tony górnych rejestrów, tutaj w płytkę ustnikową dodatkowo wtopiono materiał kominka czyli złoto 14K (58% złota), który posiada nieco większą gęstość i twardość niż pozostały materiał główki czyli srebro 950 (95% srebra).

srebrna główka Nagahara ze złotym kominkiem 14K 

3. Ostatnim elementem do poprawy jest zazwyczaj korek w główce. Jeżeli jest już zbyt ściśnięty i luźny trzeba go wymienić na nowy. Istotne jest aby go dokładnie uszczelnić w miejscu styku z wewnętrznym dyskiem. Niektórzy technicy instalują dodatkowy syntetyczny pierścień uszczelniający tzw. o-ring  inni zaś przyklejają korek specjalnym klejem do wewnętrznej strony dysku. Niektórzy przyklejają również dysk dociskowy ( ten z nakrętką ). Wszelkie nieszczelności przy powierzchni dysku pogarszają dynamikę wysokich dźwięków. W tej sytuacji fala nośna dźwięku przedostaje się między korek a dysk i wędruje wzdłuż śruby w środku korka w kierunku korony do pustej przestrzeni pomiędzy korkiem a koroną. Tę falę nośną można sobie wyobrazić jako mikro-rozrzedzenia i zagęszczenia powietrza. Ważne jest też aby przed zainstalowaniem korka solidnie go nasmarować miękką parafiną, która również uszczelnia porowatą powierzchnię korka tak aby ściśle przylegała do  powierzchni ścianek główki. A zatem, w przypadku wysokich częstotliwości walczymy z wszelakimi mikro-nieszczelnościami.

Nowy korek z koroną - gotowy do instalacji

4. Chwyty alternatywne. Jeżeli wszystkie te trzy elementy są naprawione i doprowadzone do doskonałości, pozostaje jeszcze wspomnieć o tzw. chwytach alternatywnych. Przy wysokich dźwiękach, gdzie długość fali strumienia powietrza jest bardzo krótka, wtedy to wychodzą wszelkie mankamenty związane z brakiem precyzji wykonania korpusu ( body joint scale ). Wszelkie niedoskonałości takie jak przesunięty nieco kominek, niedokładna i niepoprawna średnica otworu kominka oraz niewłaściwe proporcje rozstawu kominków, powodują problemy z poprawnym wydobyciem dźwięku. Chwyty alternatywne czasami pozwalają zniwelować te odchylenia geometrii od normy. Jeżeli chwyt podstawowy nie brzmi tak jak powinien, dla wybranego dźwięku, spróbuj zagrać wszystkie możliwe chwyty alternatywne aby wybrać ten który brzmi najlepiej a który jednocześnie nie jest trudny technicznie do zagrania. W przypadku gdy mamy doskonale precyzyjnie zbudowany instrument, wtedy chwyty alternatywne umożliwiają wydobycie dźwięków o nieco innym, a przez wykonawcę bardziej pożądanym kolorycie. Tutaj flety otworowe mają tę przewagę, że chwytów alternatywnych posiadają zdecydowanie więcej. Najlepiej jednak gdy chwyty alternatywne używane są do zmian brzmieniowych wydobywanych dźwięków nie zaś do korekty nieprawidłowej geometrii instrumentu, dlatego też precyzyjnie wykonany instrument to podstawa.

5. Prawidłowe ustawienie główki ( headjoint correct angle setting ). Ogólnie zaleca się ustawienie główki tak aby płaszczyzna otworu zadęciowego była idealnie równoległa z płaszczyzną klap ( pomijając wysunięte klapy G, które mają inny kąt nachylenia ). Najbardziej niekorzystna sytuacja dla tonów wysokich jest gdy ustnik główki przekręcony jest w kierunku brody. Lepiej jest dla wysokich dźwięków aby ustnik był raczej wysunięty bardziej do przodu niż do tyłu.

6. Prawidłowa technika wydobycia wysokich dźwięków. Dla dźwięków 3 rejestru zwiększamy pokrycie otworu zadęciowego z 2/3 na 1/2 a nawet jeszcze więcej zaś węższy strumień powietrza kierujemy bardziej do góry.

G w linii czy G wysunięte, E-mechanizm

G w linii ( na górze ), G wysunięte ( na dole )

Klapa G w linii ( G inline ) czy klapa G wysunięta ( G offset ) to kolejna zagadka. Który rodzaj będzie lepszy i bardziej odpowiedni. Flety tradycyjne miały zawsze G w linii ( zobacz: stare francuskie flety Louis Lot ).

flet Louis Lot rocznik 1902

Są one odpowiednie dla tych osób, które posiadają odpowiednią budowę (długość) palców lewej ręki, szczególnie chodzi o proporcje długości palca serdecznego i środkowego. Jeżeli posiadasz taki flet i twoja ręka jest prawidłowo ustawiona i nie odczuwasz żadnego dyskomfortu podczas gry, to taki flet jest najbardziej odpowiedni dla ciebie. Flety posiadające G w linii mają pewne zalety. Mają lżejszy mechanizm, klapy G są zawieszone na wspólnej osi z innymi klapami i nie posiadają dodatkowej ośki, która we fletach z G wysuniętym jest przylutowana do korpusu w dwóch miejscach. Każde dodatkowe przylutowanie do korpusu pogarsza jego właściwości akustyczne. W przypadku G w linii, nie ma także E-mechanizmu oraz podziału działania obu klap (split), dodatkowej sprężynki dla drugiej klapy G (czyli tej która jest zamykana przez ten mechanizm) a także śrubki regulacyjnej pomiędzy tymi dwoma klapami G.
A zatem nie ma dodatkowych dwóch punktów regulacyjnych (E-mechanizm jest zawsze trudny do wyregulowania). Dla technika, który reguluje różnice wysokości klap G, brak podziału (split) oraz brak śrubki regulacyjnej, powoduje pewną trudność. Regulacja tych klap opiera się na wymianie podkładek pod poduszką drugiej klapy (w tej bez otworu).

E-mechanizm

Często w ogłoszeniach o sprzedaży podkreślane jest, że flet posiada E-mechanizm, jakby to była jakaś dodatkowa funkcjonalność bez której flet byłby jakiś gorszy ( ludzie dopytują: "czy ten flet posiada E-mechanizm ?" ). A tymczasem, to że flet posiada E-mechanizm to wcale nie jest zaleta tylko dodatkowa konieczność, piąte koło u wozu, które później trzeba jeszcze regulować. Służy ono tylko to tego aby łatwiej można było wydobyć ten jeden dźwięk: E3 podczas którego naciskana jest druga klapa G (na rysunku powyżej ta klapa bez otworu) co powoduje większą stabilność E3. Trzeba podkreślić tutaj tę niedogodność, że podczas naciskania klapy E (dla innych chwytów niż E3) zawsze jest naciskana ta druga klapa G, co powoduje też pewne dodatkowe obciążenie dla klapy E (dodatkowa siła sprężyny drugiej klapy G).
Niektóre flety profesjonalne z G offset, są tak konstruowane aby nie było potrzebne dodawanie tego urządzenia. Jeżeli w twoim flecie nie ma E-mechanizmu i nie masz problemów z lekkim wydobywaniem dźwięku E3 to masz tylko powód do radości a nie do zmartwienia. Nie zawsze udaje się skonstruować taki flet, w którym można zaniechać zastosowania E mechanizmu. Jakość dźwięku E3 zależy od kilku czynników: od rozmieszczenia otworów, ich średnicy a także od samej główki.

Profesjonalny flet Haynes, G offset, bez E-mechanizmu

Profesjonalny flet Sankyo, G offset, bez E-mechanizmu

Profesjonalny flet Muramatsu, G offset, bez E-mechanizmu

Tak więc dla kogo flety z G wysuniętym ? Dla tych nieszczęśników, którzy podczas gry na flecie G w linii odczuwają dyskomfort. G wysunięte powoduje bardziej swobodny układ ręki. Moje doświadczenie jest takie, że po kilku godzinach ciągłej gry na flecie G w linii, zaczynały mi wysiadać mięśnie lewego kciuka. Po kilku takich kontuzjach zaniechałem gry na fletach G w linii. Od tej pory nie miałem nigdy problemów nawet podczas wielogodzinnych sesji.

Klapy otwarte czy zamknięte

To często zadawane pytanie. Który rodzaj klap jest lepszy: klapy otwarte czy zamknięte.

Są pewne zalety zarówno jednego jak i drugiego rozwiązania.

Klapy zamknięte.

Ułatwiają grę początkującym. Umożliwiają swobodną grę bez skupiania się na prawidłowym stawianiu palców na klapach. Pod względem technicznym łatwiej je regulować i wymieniać w nich poduszki na nowe.

Klapy otwarte.

Nauczyciele szkół muzycznych zalecają flety z klapami otwartymi, ponieważ klapy te wymuszają niejako prawidłowy układ ręki i palców. Niemożliwe jest bowiem prawidłowe wydobywanie dźwięków bez uszczelniania otworów klap opuszkami palców podczas wykonywania utworu. Wtedy to ręka uzyskuje prawidłową pozycję, która z czasem po kilku latach nauki będzie tą najbardziej optymalną dla szybkiej gry trudnych fragmentów utworów. Na samym początku muzycznej edukacji stosowane są klapy zamknięte, albowiem klapy otwarte byłyby zbyt trudne w użyciu (np. dla małych paluszków dziecka). To przejście z klap zamkniętych do otwartych może przebiegać stopniowo. Jeżeli posiadamy flet z otwartymi klapami, otwory można pozamykać silikonowymi koreczkami. Niektóre z nich można stopniowo odkrywać. Najpierw dla tych palców, które już sobie dają radę a potem powoli dla pozostałych. I tutaj widać, że flet otworowy ma pewną przewagę - można go używać w obu wersjach: zamkniętej i otwartej, albo częściowo otwartej. Flet otworowy posiada kilka zalet. Posiada nieznacznie bardziej otwarty dźwięk (dotyczy to oczywiście tej sytuacji, w której klapy otworowe nie są naciskane, w przypadku niektórych dźwięków wszystkie klapy otworowe są w użyciu i wtedy mamy to samo jak we flecie z klapami zamkniętymi np. dźwięk C1, C#1, D1, D2, D#1, D#2, D#3). Niektórzy twierdzą, że zakrywanie otworów opuszkami palców daje wrażenie czucia wibracji dźwięków pod palcami i niejako lepszej kontroli nad dźwiękiem. Klapy otwarte umożliwiają wykonywanie tzw. glissando czyli stopniowego, łagodnego przejścia z jednego dźwięku do drugiego. Umożliwia granie ćwierćtonów oraz w górnym rejestrze ( szczególnie powyżej G3 a nawet powyżej C4 ! ) użycie tzw. chwytów alternatywnych z naciśniętą klapą i otwartym otworem lub tylko częściowo zakrytym otworem np. E4. A zatem klapy otwarte, dla zaawansowanych muzyków, poszerzają możliwości dźwiękowe fletu. Klapy otwarte umożliwiają większy dobór chwytów alternatywnych czyli wydobycie dźwięków o nieco innym kolorycie, stosownie do wykonywanego utworu. Są jeszcze dwa drobne aspekty techniczne: klapy otwarte umożliwiają lepszą wentylację a zatem poduszki w tych otwartych klapach są szybciej osuszane jak również te klapy posiadają nieco mniejszą masę a zatem mniejszą bezwładność więc można na nich nieco szybciej grać trudne przebiegi. Od strony technicznej wadą będzie trudniejsza regulacja poduszek tych klap. Wyjęcie poduszki otworowej wymaga użycia dodatkowego urządzenia i nie jest to taka prosta sprawa jeżeli chodzi o regulację szczelności takiej poduszki.

Jak dbać o flet

Codzienna pielęgnacja fletu polega przede wszystkim na usuwaniu skroplonej pary wodnej z jego wnętrza po zakończonej grze. Głównym celem tej czynności jest ochrona poduszek przed działaniem wody, która w nadmiarze może przyspieszyć proces ich destrukcji. Jeżeli mechanika fletu jest dobrze wyregulowana a wilgoć systematycznie usuwana, poduszki w takim flecie posłużą nam wiele lat. Nie jest prawdą, że poduszki należy wymieniać raz na rok, jak gdzieś przeczytałem. Trzeba przypomnieć również jakie są koszty takiej operacji. Poduszki mogą kosztować od 100 do 500 zł zaś sama usługa może kosztować od 1000 zł wzwyż. Dlatego też warto jest utrzymywać instrument w nienagannej czystości tak aby wymiana poduszek była wykonywana raz na kilka lat.

A zatem proces prawidłowego czyszczenia fletu wygląda tak:

1. Potrzebny będzie wycior (najlepiej drewniany lub plastikowy), wycior metalowy jest trochę niebezpieczny, ponieważ można nim przypadkowo zarysować powierzchnię wewnętrzną fletu, szczególnie wrażliwym elementem jest wewnętrzna, dolna krawędź otworu zadęciowego.

2. Drugim elementem jest kawałek materiału, który dobrze wchłania wodę. Niektórzy preferują tetrę inni bawełnę a jeszcze inni ściereczki z mikrofibry. Moim zdaniem, każdy rodzaj materiału będzie odpowiedni byle tylko nie zostawiał po sobie żadnych nitek. A zatem po przycięciu takiego materiału do wielkości np. 15 cm / 40 cm należy krawędzie obszyć, tak aby żadne nitki nie zostawały we wnętrzu instrumentu po jego czyszczeniu.

Pierwszą czynnością jest włożenie części materiału do otworu wycioru i wyciągnięcie na drugą stronę ok. 10 cm. Następnie pozostałą część ściereczki owijamy wycior na całej jego długości.

Wkładamy wycior od strony końca instrumentu. Czyli zaczynamy od tej strony, która jest najbardziej sucha. Nigdy nie zaczynamy czyszczenia od główki, która jest najbardziej mokra.

I wciskamy maksymalnie do środka.

Następnie odłączmy stopę i przenosimy ją do futerału.

Wycior wciskamy dalej.

I odłączamy korpus, który przenosimy do futerału.

Na końcu czyścimy główkę.

Przed włożeniem wycioru do główki wciskamy do główki najpierw trochę materiału, tak aby materiał szedł pierwszy. Umożliwi to dokładne wyczyszczenie wnętrza główki oraz czołowej powierzchni korka ( dysku ).

Kawałkiem materiału czyścimy otwór zadęciowy. Od czasu do czasu możemy wyczyścić ten otwór patyczkiem z wacikiem używając do tego czystego spirytusu.

czyszczenie otworu zadęciowego

Należy pamiętać również o dokładnym wyczyszczeniu powierzchni stykania główki z korpusem

tenon

Po umieszczeniu wszystkich części w futerale, czyścimy powierzchnie klap.

Po wyczyszczeniu zamykamy instrument w futerale tak aby cząsteczki wszechobecnego kurzu nie dostawały się do wnętrza jeszcze wilgotnego instrumentu.

Jeżeli instrument będziemy transportować w niskich temperaturach, to należy zabezpieczyć go ocieplanym futerałem. Najgorsza sytuacja, którą możemy sobie wyobrazić to taka, gdy instrument po zakończonej grze eksponujemy na działanie temperatur poniżej zera. Wtedy to zamarzająca woda w poduszkach klap, krystalizując się powoduje ich powolną destrukcję.

Od czasu do czasu warto również odkurzyć wnętrze futerału i pokrowca. Materiał we wnętrzu futerału ma takie właściwości (powinien je mieć), że przyciąga i zatrzymuje cząsteczki kurzu i innych zanieczyszczeń. Jeżeli pozostawimy je we wnętrzu, to po jakimś czasie prędzej czy później zawędrują one pod poduszki klap zmniejszając ich szczelność, zaś organiczne cząstki kurzu mogą przyczynić się do niekorzystnych procesów rozkładu zewnętrznej, naturalnej skórki poduszek (tzw. rybiej skórki).

Przed odkurzeniem

Po odkurzeniu

I na koniec jeszcze jedna bardzo ważna zasada. Podczas krótkich przerw w graniu NIGDY nie zostawiamy fletu na krześle, kanapie, fotelu czy pulpicie do nut. Ten nawyk prędzej czy później zakończy się tragicznie dla instrumentu. Najlepiej zaopatrzyć się w stojak do fletu, jak na zdjęciu poniżej.

Mamy wtedy pewność, że nikt na nim nie usiądzie. Również jego pionowa pozycja sprzyja szybszemu odparowaniu wody z jego wnętrza. Powyższy stojak powinniśmy używać jedynie w czasie krótkich przerw podczas ćwiczeń. Nie należy zostawiać instrumentu na kilka godzin lub kilka dni. Po zakończonych ćwiczeniach, flet należy wyczyścić oraz schować do futerału tak aby zabezpieczyć przed działaniem kurzu, który zawsze jest obecny w powietrzu.

Regeneracja główki

Główka ( headjoint ) jest tym elementem fletu poprzecznego od którego w dużym stopniu zależy jakość dźwięków a także wpływa na te właściwości, które sprawiają, że gra staje się bardziej łatwa i umożliwiająca prawidłową artykulację. Jakość główki wpływa również na dynamikę instrumentu (piano, forte). A zatem celem regeneracji jest poprawa jakości dźwięku główki oraz przywrócenie jej pierwotnych właściwości. Czasami udaje się poprawić główkę tak, iż jej jakość zaczyna przewyższać tą pierwotnie uzyskaną w procesie produkcyjnym.

Regeneracja główki polega na:

1. regeneracji wewnętrznej powierzchni główki

2. wymianie korka i prawidłowej jego instalacji

3. regeneracji krawędzi otworu zadęciowego ( dolnej i górnej ) oraz ścianek kominka

1. Odkręcamy koronę i wyjmujemy korek ( opisane w "Regulacja korka w główce - strojenie koroną główki" ) i czyścimy wnętrze pastą polerską do srebra a następnie polerujemy.
Czyste i wypolerowane wnętrze główki umożliwia łatwiejsze przesuwanie korka podczas strojenia koroną a także zabezpiecza przed korozją.


2. Instalujemy nowy korek, przyklejając korek do czoła dysku tak aby dysk znalazł się dokładnie w centrum i aby po zainstalowaniu nie dotykał wewnętrznej ścianki główki. Sklejenie korka do dysku jest istotne również dlatego, aby uszczelnić i uniemożliwić ewentualny przepływ powietrza przez środek korka, którym znajduje się gwintowany pręt łączący koronę z dyskiem. Przed umieszczeniem korka w środku, jego zewnętrzną powierzchnię smarujemy miękką parafiną w celu umożliwienia łatwego przemieszczania się korka podczas strojenia koroną a także aby utrudnić przedostawaniu się skroplonej wody, która powoduje korozję ścianek główki.

3. Regeneracja krawędzi otworu zadęciowego to najtrudniejsze zadanie ( do wykonania tylko przez prawdziwych mistrzów, korektorów z wieloletnim doświadczeniem ). Niektóre elementy można poprawić i skorygować. Ten punkt można zastosować również do nowych nieprofesjonalnych główek, które produkowane w procesie zautomatyzowanym nie zawsze są wykonane tak precyzyjnie jakbyśmy tego oczekiwali. Niezmienne są jedynie dwie składowe, których nie można już zmienić, są to: wysokość kominka oraz rodzaj materiału z którego wykonany jest kominek i płytka ustnikowa. To co można poprawić to geometria krawędzi oraz ścianek wewnętrznych kominka.

Powyżej zaznaczono krawędź zewnętrzną ( A ) której geometria jest niezwykle istotna dla takich cech wydobycia dźwięku jak: szybkość, odpowiedź, projekcja i opór. W literaturze amerykańskiej proces tworzenia tej krawędzi określany jest jako overcutting. Proces kształtowania dolnej krawędzi ( B ) określany jest jako undercutting. Jest on istotny dla dolnego rejestru dźwiękowego. Ponowne ukształtowanie powyższych krawędzi oraz geometrii całego otworu nazywane jest jako recutting. Geometria ta jest arcyważna dla produkcji dźwięku, dla artykulacji oraz dla właściwości akustycznych oraz dynamicznych główki fletowej. W profesjonalnych główkach kształtowanie tych krawędzi wykonywane jest ręcznie w wielogodzinnym procesie podczas którego główka jest na przemian: testowana i korygowana, aż do osiągnięcia pożądanych wyników. Wykonywane są różne typy główek. Jedne preferują dolny rejestr, inne górny, jedne preferują szybkość ( speed ) i odpowiedź ( response ) a inne faworyzują delikatny opór ( resistance ) oraz możliwość szerokich zmian tonalnych w każdym rejestrze ( flexibility ). Największym i najczęstszym problemem używanych główek jest to, iż po pewnym czasie tracą swoje pierwotne właściwości takie jak szybkość i odpowiedź. Związane jest to zazwyczaj z utratą prawidłowej geometrii dolnej krawędzi. Na niej to osadzają się różnego rodzaju zanieczyszczenia i ulega ona stopniowemu procesowi utleniania zaś główną przyczyną jest brak odpowiedniej konserwacji wnętrza otworu zadęciowego. Jeszcze nigdy nie widziałem aby ktoś po zakończonej grze czyścił ten otwór ( tak jak pokazałem to w artykule "Jak dbać o flet" ) zazwyczaj czyszczone jest wnętrze główki, zewnętrzna powierzchnia płytki ustnikowej oraz tenon czyli ta część która wchodzi do korpusu. Regeneracja tego miejsca polega na zdjęciu tej cienkiej warstwy zanieczyszczeń specjalnymi do tego celu precyzyjnymi narzędziami oraz na prawidłowym uformowaniu ostrości dolnej krawędzi. W ten sposób możemy również odzyskać na nowo ostrość, focus, projekcję i teksturę dźwięków.

Kliknij w ten obrazek aby zobaczyć z bliska jak wyglądają krawędzie profesjonalnej złotej główki, chyba najdroższej na świecie - Nagahara flute headjoint 18K - w całości ręczna robota, prawdziwe arcydzieło.


Poniżej przykład regeneracji główki stuletniego fletu ( pozostawiłem oryginalne geometrie krawędzi w celu zachowania unikalnych właściwości tego historycznego instrumentu )

główka przed regeneracją

główka po regeneracji

A tak wygląda korona po regeneracji:

korona po regeneracji

 po lewej stronie widać część stopy C, jeszcze przed remontem

Regulacja korka w główce - strojenie koroną główki

Prawidłowe ustawienie korka opisałem w artykule Regulacja fletu poprzecznego. Dzisiaj postaram się objaśnić, ale tylko dla zaawansowanych użytkowników ;)  jak można dokładniej dostroić główkę modyfikując nieco ustawienie korka. Pod pojęciem zaawansowanego użytkownika mam na myśli osobę dobrze już grającą w trzech zakresach dźwiękowych fletu: dolnym C1-H1, środkowym C2-H2 i górnym C3-C4.
Prawidłowa i bazowa pozycja korka to ta, w której gdy przyłożymy do środka główki końcówkę wycioru, kreska pomiarowa, znajdzie się dokładnie w środku otworu zadęciowego. Odpowiada to mniej więcej odległości 17,3 mm od powierzchni dysku korka do środka otworu zadęciowego. Dlaczego tajemnicza i zawsze ta sama liczba 17,3 ? Liczba ta odpowiada typowej średnicy główki w pozycji środka otworu. Jeżeli nasza główka jest nieco szersza w środku, np 17,4 mm, to znak na wyciorze też powinien być w odległości 17,4 od końca patyczka. Inna sprawa to dokładność wykonania tego nacięcia na wyciorze. Spotkałem w swej karierze również takie wykonania tego "urządzenia pomiarowego", że po użyciu profesjonalnej suwmiarki okazywało się, że znak pomiarowy znajdował się w odległości 17,8 mm - dodatkowe 0,5 mm to była np. pozostawiona, dodatkowa warstwa lakieru.

Korona złotej główki Muramatsu

     A zatem przechodząc do sedna tematu, możemy nieco zmieniać pozycję korka. Wykonujemy to poprzez przekręcanie koroną główki w prawo lub w lewą stronę. Aby to wykonać prawidłowo musimy jednak przygotować do tego korek w główce. Zazwyczaj korek jest albo zbyt luźny ( i obraca się razem z koroną, i tego nie widać ) albo jest zbyt ciasny i zazwyczaj przyklejony do lekko skorodowanych wewnętrznych ścianek główki. Aby poprawić mobilność korka, wyciągamy go na zewnątrz. Najpierw odkręcamy koronę (w lewo) a potem wciskamy gwintowaną końcówkę korka w główce do środka główki w kierunku do korpusu fletowego, czyli w tym kierunku w którym główka się rozszerza. Nie należy wyciągać korka w kierunku przeciwnym, tj. w kierunku korony główki, bo to mogłoby zakończyć się tragicznie dla samej główki. Po wyciągnięciu korka na zewnątrz, należy wyczyścić wnętrze główki (pastą polerską) i nasmarować korek miękką parafiną. Jeżeli korek jest zbyt luźny, trzeba go mocniej skręcić. Jeżeli to nie pomaga, niestety ... należy wymienić korek na nowy (wymiana korka to temat na oddzielny post :).
   Po zainstalowaniu korka w główce i ustawieniu go w pozycji nominalnej (tzn. gdy kreska jest na środku) przystępujemy do sprawdzenia wysokości poszczególnych dźwięków w trzech oktawach. Możemy to wykonać za pomocą tunera sprzętowego lub za pomocą aplikacji na smartfonie. Oczywiście najlepiej stroić na słuch ponieważ ucho ludzkie to jak na razie najlepsze urządzenie stroicielskie na świecie. Dobrze jest przeprowadzać test porównawczy z innym dobrze nastrojonym instrumentem, np. fortepianem, dobrej jakości elektronicznym pianinem (tutaj może mieć zastosowanie). Aczkolwiek dla początkujących muzyków, urządzenie pomiarowe takie jak smartfon, może z powodzeniem pomóc w sprawdzeniu różnic wysokości dźwięków w trzech oktawach.

A zatem przechodzimy do właściwego strojenia. Przekręcamy koroną główki 0,5 obrotu w prawo. W tym momencie korek przesuwa się ok 0,5 mm w lewo (w zależności od rozmiaru gwintu). Korygujemy wysokość A1 tak aby była prawidłowa. (Jeżeli kręcimy w lewą stronę czyli odkręcamy, wtedy należy wcisnąć koronę w kierunku do środka główki, ponieważ korek samoistnie się nie przesunie). Sprawdzamy strojenie dźwięków w trzech oktawach. Naszym zadaniem jest ustawienie korka w takiej pozycji, aby w każdej oktawie strojenie wszystkich dźwięków było jak najbardziej prawidłowe i  nie większe niż 10 centów od strojenia prawidłowego. Po każdym przesunięciu korka, korygujemy najpierw strojenie A1 (wysuwając lub wsuwając całą główkę z/do korpusu). Następnie eksperymentujemy do 1,5 obrotu w prawo lub 1,5 obrotu w lewo. A zatem maksymalne odchylenia korka od ustawienia nominalnego to w lewo 1,5 mm i 1,5 mm w prawo. Czyli całkowity obszar naszych poszukiwań to tylko 3 mm. Przesunięcie korka poza ten zakres, zazwyczaj kończy się pogorszeniem intonacji fletu. Trzeba zaznaczyć, że to ustawienie, do którego dążymy, jest indywidualne dla każdego użytkownika fletu ( ze względu na indywidualny sposób zadęcia w trzech rejestrach ) jak również trzeba uwzględnić fakt, iż nie ma na świecie dwóch identycznych główek, geometria otworu zadęciowego jest zawsze unikalna.

Regulacja fletu poprzecznego

Regulacja fletu poprzecznego to temat wśród flecistów, uczniów i nauczycieli mało znany, rzadko poruszany i jakby czasami lekceważony więc postaram się słów kilka napisać: co to jest, jak się to robi i jaki ma wpływ na instrument oraz na jakość wydobywanego dźwięku a także na jakość gry. Od razu powiem, iż część prac regulacyjnych można wykonać samemu (pkt. 4 poniżej) ale niektóre elementy tego procesu może dobrze wykonać jedynie specjalista w tej dziedzinie.

Główne elementy procesu regulacji fletu poprzecznego:

1. wyrównanie krawędzi kominków
2. regulacja poziomowania poszczególnych poduszek aby szczelnie zamykały cały kominek
3. czyszczenie mechanizmu i prawidłowe naoliwienie
4. regulacja poziomu klap, tak aby klapy które działają równolegle, zamykały się dokładnie razem
5. regulacja wysokości klap, regulacja luzu pomiędzy stowarzyszonymi klapami
  ( regulacja grubości filcowych podkładek, wymiana na nowe )
6. regulacja naprężenia sprężyn
7. regulacja korka w główce


Ad. 1. Wyrównanie krawędzi kominków wykonuje się specjalnym kamieniem szlifierskim a następnie poleruje pastą szlifierską. Równa krawędź zapewnia lepsze uszczelnienie kominka. Ten punkt umieściłem na pierwszym miejscu i w takiej kolejności powinno wykonywać się czynności regulacyjne jak na liście powyżej.

szlif kominka

Ad. 2. Regulacja poziomowania poduszek wymaga rozebrania mechanizmu. Polega ona na umieszczaniu skrawków papieru regulacyjnego ( o różnych grubościach ) pomiędzy klapą a poduszką. To proces najbardziej trudny i mozolny, ponieważ przed każdą drobną korektą trzeba mechanizm rozkręcić i ponownie skręcić. Nieszczelność przylegania poduszki w poszczególnych miejscach na obręczy kominka sprawdzamy specjalnym urządzeniem (ang. filler), którego zasadniczym elementem jest skrawek ultra-cienkiej folii syntetycznej. Ostatnią czynnością tego etapu ( Ad. 3 ) jest wyczyszczenie tulejek i osiek ze starego oleju i zanieczyszczeń i naoliwienie czystym świeżym olejem np. olejem do mechaniki fletowej marki Yamaha. Skręcamy mechanikę i przechodzimy do punktu 4.

Ad. 4. Tak jak wspomniałem wcześniej, ten punkt regulacji można wykonać samemu. Można to zrobić małym płaskim śrubokrętem ( 2 mm ) dobrej jakości, uważając aby nie zniszczyć malutkiej śrubki regulacyjnej, która czasami może ciężko się obracać. Jeżeli śrubka nie daje się obracać, należy nałożyć na jej powierzchnię małą kropelkę płynu WD40. Jeżeli śrubka jest zbyt luźna, wtedy należy nałożyć kropelkę kleju typu cyjanoakrylan metylu tak aby uszczelnić luzy na gwincie. Delikatnie naciskając jedną klapę wprowadzamy cienki pasek papieru pomiędzy klapę a kominek i delikatnie wyciągamy - powinien być odczuwalny lekki opór podczas wyciągania. I w ten sposób sprawdzamy obie klapy. Ten pasek papieru powinien być możliwie jak najbardziej cienki. W tym celu można użyć bibułki papierosowej. Należy jednak uważać na pasek klejowy tej bibułki, który należy odciąć. Ten pasek klejowy w styku z wilgotną poduszką powodowałby sklejanie się powierzchni poduszki z kominkiem dając charakterystyczne mlaskanie.

Ad. 5. Regulacja wysokości klap i regulacja luzu pomiędzy stowarzyszonymi klapami polega na wymianie filcowych podkładek na podpórkach klap. Z czasem ulegają one ścieśnieniu i trzeba je wymienić. Osobiście czasami instaluję podkładki z grubej skóry licowanej. Są można powiedzieć niezniszczalne. Chociaż troszeczkę głośniejsze jak te wykonane z filcu. Zbyt wąskie, sprasowane podkładki filcowe powodują, że klapy są podniesione zbyt wysoko co powoduje również konieczność wykonywania większych i niepotrzebnych ruchów podczas gry.

sprasowana podkładka filcowa - konieczna wymiana

Ad. 6. Regulacja sprężyn polega na odginaniu sprężyn w takim kierunku aby działały możliwie jak najlżej. Prawidłowo wyregulowane sprężyny zapewniają lekką pracę mechanizmu jak również lepsze przyleganie poduszek do kominków.


Ad. 7. Regulacja korka w główce polega na takim ustawieniu korka ( kręcąc koroną główki ) aby po włożeniu wycioru do główki kreska miernicza na końcówce wycioru znalazła się dokładnie w środku otworu zadęciowego.

Prawidłowa regulacja fletu (wszystkie czynności powyżej) powoduje, że jakość wydobywanego dźwięku, jego szlachetność, tekstura, szybkość, odpowiedź (response), ostrość (focus) ulega zdecydowanej poprawie. Umożliwia lekką grę, poprawia jakość vibrato a także umożliwia prawidłową artykulację dźwięków w całym zakresie brzmieniowym. Prawidłowa regulacja powoduje również mniejsze zużycie poduszek oraz mechanizmu. Jeżeli masz problemy z dźwiękami trzeciego rejestru albo dolne dźwięki są słabe i trudno je wydobyć oznacza to, że instrument wymaga regulacji. Częstą przyczyną takich problemów jest również stan główki, którą należy poddać regeneracji (problem opisany w poście: Regeneracja główki) a także korek, który zazwyczaj trzeba wymienić na nowy.

Opisane tutaj czynności to podstawy. Zakres prac dla fletów profesjonalnych to jeszcze dodatkowo wiele innych czynności, które pozostają często okryte tajemnicą, zaś ich pozytywne skutki są odkrywane przez muzyków podczas gry.